ต่อ-แตน..บอลสเต็ป

 
สัตว์มีพิษบนโลกนี้มีมากมายหลายชนิดและหนึ่งในนั้นที่มนุษย์รู้จักกันดีก็คือ ต่อ-แตน เพราะหลายคนอาจจะเคยได้สัมผัสพบเจอกับความร้ายกาจของมันมาแล้วก็ได้ แต่ในความมีพิษนั้น ก็ย่อมมีประโยชน์อยู่บ้าง เพราะไม่ว่าจะเป็นมนุษย์ สัตว์ และพืชต่างก็ได้ใช้ประโยชน์จากมันมาบ้าง เมื่อต่อ-แตน มีทั้งประโยชน์และโทษอย่างนี้ เราลองมาทำความรู้จักกับมันเพื่อที่จะสามารถดำรงชีวิตอยู่ได้อย่างปลอดภัยกันเถอะ...บอลสเต็ป

             บรรพบุรุษของต่อและแตนกำเนิดขึ้นครั้งแรกตั้งแต่ในยุคไดโนเสาร์เมื่อประมาณ 140 ล้านปีที่แล้ว ก่อนจะแยกสายวิวัฒนาการออกไปเป็นมด ผึ้ง กลุ่มต่อและกลุ่มแตนชนิดต่างๆ และกลุ่มต่อและแตน ซึ่งจัดอยู่ในวงศ์ต่อแตน (Vespidae) ที่มีทั้งหมด 6 วงศ์ย่อย ได้แก่ วงศ์ย่อยแตนหลอด วงศ์ย่อยแตนดอกไม้ วงศ์ย่อยแตนหม้อ วงศ์ย่อยแตนสาย วงศ์ย่อยแตนกระดาษ และวงศ์ย่อยต่อ ซึ่งรวมแล้วมีต่อและแตนมากถึง 4,500 ชนิด ที่กระจายอยู่ทั่วทุกมุมโลก โดยเฉพาะในเขตร้อน แต่ยกเว้นบริเวณขั้วโลกเนื่องจากมีอุณหภูมิหนาวเย็นเกินกว่าต่อและแตนจะ อาศัยอยู่ได้
บอลสเต็ป
ต่อ แตน แฝดคนละฝาที่สวมหมวกวิศวกรและสถาปนิกได้ยอดเยี่ยม



รังต่อส่วนใหญ่มีลักษณะ เป็นรูปทรงค่อนข้างกลม ส่วนรังแตนมีหลากหลายรูปทรง


             ต่อและแตนจัดเป็นแมลงที่มีพิษ ร่างกายของต่อและแตนมีโครงสร้างแบ่งเป็นส่วนหัวอก และท้อง มีหนวด 1 คู่, ปีกบางใส 2 คู่ และขา 3 คู่ แต่ส่วนท้องของแตนจะคอดกิ่วกว่าต่อ และแตนจะมีขนาดลำตัวยาวไม่เกิน 1.5 เซนติเมตร ขณะที่ต่อจะมีความยาวลำตัวตั้งแต่ 1.5 เซนติเมตรขึ้นไป โดยที่ต่อขนาดใหญ่ที่สุดในโลกคือ "ต่อหัวเสือยักษ์" มีลำตัวยาวถึง 5 เซนติเมตร ซึ่งพบได้ตั้งแต่ประเทศญี่ปุ่นเรื่อยลงมาถึงภาคเหนือของประเทศไทย

             รังของต่อและแตนส่วนใหญ่มีช่องเป็นรูปหกเหลี่ยม ซึ่งเป็นที่ยอมรับของนักวิทยาศาสตร์ว่าเป็นรูปทรงที่ใช้ประโยชน์จากพื้นที่ ได้สูงสุด และมีความแข็งแรง โดยรังต่อส่วนใหญ่มีลักษณะเป็นรูปทรงค่อนข้างกลม ส่วนรังแตนนั้นจะมีหลากหลายรูปทรงมากกว่า มีทั้งคล้ายฝักบัว เป็นแผ่นแบน หรือเป็นเส้นยาว ส่วนวัสดุที่ต่อแตนนำมาใช้ในการสร้างรังก็มีทั้งดิน โคลน เศษไม้ ใบไม้ เยื่อไม้ ขึ้นอยู่กับชนิดพันธุ์ของต่อและแตน ซึ่งมีส่วนปากที่มีลักษณะพิเศษแบบกัดกิน มีกรามใหญ่ ทำให้สร้างรังที่มีความซับซ้อนได้มากว่าสัตว์อื่นบอลสเต็ป

             ส่วนบริเวณที่ต่อแตนชอบทำรังอยู่มีทั้งบนกิ่งไม้สูงๆ ในสุมทุมพุ่มไม้เตี้ย หรือแม้แต่ชายคาบ้าน ขณะที่ต่อแตนบางชนิดที่มีพฤติกรรมอยู่แบบโดดเดี่ยวไม่เป็นสังคม มักจะอาศัยอยู่ในรูบนพื้นดินแทนการสร้างรังบนต้นไม้ ทั้งนี้รังต่อที่สร้างจากเศษไม้ กลายเป็นต้นแบบในการทำกระดาษของมนุษย์ที่เกิดจากความพยายามเลียนแบบธรรมชาติ และเป็นต้นแบบของการสร้างอาคารสูงที่มีความมั่นคงแข็งแรงด้วย

สัตว์สังคมที่มีการแบ่งชนชั้น สัมพันธ์พี่น้องแนบแน่นกว่าแม่ลูก



ต่อ (ซ้าย) และ แตน (ขวา) ข้อแตกต่างที่เห็นชัดเจนคือแตนมีช่วงเอวคอดกิ่วและดูผอมเพรียวกว่าต่อ


             ต่อแตนส่วนใหญ่เป็นสัตว์สังคมที่อยู่ร่วมกันในรังขนาดใหญ่ โดยในแต่ละรังจะมีนางพญา และประชากรต่อหรือแตนตัวผู้และตัวเมียอีกจำนวนมาก ที่อยู่ร่วมกันในลักษณะแบบครอบครัวมากกว่าแบบประชากรกลุ่มใหญ่

             ต่อและแตนตัวผู้จะมีโครโมโซมเพียง 1 ชุด เกิดจากไข่ของนางพญาที่ไม่ได้รับการผสม แต่ตัวผู้จะมีหน้าที่ผสมพันธุ์กับนางพญาเพียงอย่างเดียว ขณะที่ไข่ที่ได้รับการผสมจะมีโครโมโซม 2 ชุด และเจริญเป็นต่อหรือแตนตัวเมีย แต่ทุกตัวจะเป็นหมันทั้งหมด และมีหน้าที่ในการหาอาหาร เลี้ยงดูตัวอ่อนรุ่นต่อๆไป และดูแลปกป้องรัง ซึ่งเรียกต่อแตนตัวเมียเหล่านี้ว่า "ต่อแตนกรรมกร"


             การที่ต่อแตนกรรมกรต้องเป็นหมันและสืบพันธุ์ออกลูกออกหลานไม่ได้ เนื่องจากธรรมชาติได้คัดสรรให้เป็นเช่นนั้น โดยในตัวเมียเหล่านี้มีการสร้างสารเคมีบางอย่างที่ส่งผลให้มันเป็นหมัน และการที่พวกมันเป็นหมันสืบพันธุ์เองไม่ได้ ทำให้พวกมันทำงานเพื่อช่วยต่อแตนนางพญาผลิตประชากรต่อแตนรุ่นใหม่ออกมาได้ มากกว่าการที่ต่อแตนแต่ละตัวจะสืบพันธุ์ออกลูกออกหลานกันเอง และที่เป็นเช่นนี้เพราะต่อแตนมีความสัมพันธ์ระหว่างพี่น้องตัวเมียแนบแน่นมากกว่าความสัมพันธุ์แบบแม่กับลูก

"เหล็กไน" เข็มพิษบินได้ อาวุธร้ายของแมลงเพชฌฆาต
             หลายคนมักเข้าใจว่าต่อแตนกรรมกรเป็นต่อแตนตัวผู้ เพราะมีความขยันขันแข็ง ดุร้าย และต่อยเหยื่อให้เจ็บปวดได้ แต่นี่เป็นความเข้าใจที่ผิดถนัด เพราะเหล็กไนของต่อแตนกรรมกรนั้นพัฒนามาจากอวัยวะสำหรับวางไข่ของตัวเมีย เพราะฉะนั้นจึงมีแต่ต่อและแตนตัวเมียเท่านั้นที่มี เหล็กไน (รวมผึ้งตัวเมียด้วย) ซึ่งมีไว้เพื่อหาอาหาร ป้องกันตัว และป้องกันรังจากศัตรู

             เหล็กไนของต่อและแตนมีลักษณะคล้ายเข็มปลายแหลมคม โดยโครงสร้างของเหล็กไนประกอบด้วยแผ่นแข็งมีรอยหยักเล็กๆ หลายรอย จำนวน 2 แผ่น ห่อหุ้มรอบท่อน้ำพิษ เมื่อต่อแตนต่อยเหยื่อ เหล็กไนจะค่อยๆ ทิ่มแทงเข้าไปในเนื้อของเหยื่อ แล้วฉีดสารพิษออกมาทางท่อน้ำพิษราวกับเข็มฉีดยา สารพิษดังกล่าวเป็นสารประกอบอินทรีย์ประเภทเดียวกับที่พบในพิษของแมงมุมและ แมงป่อง สามารถซึมเข้าสู่กระแสเลือดของเหยื่อ ซึ่งน้ำพิษของต่อชนิดร้ายแรง 1 ตัว มีความรุนแรงพอๆ กับน้ำพิษของผึ้ง 550 ตัว รวมกัน

             สำหรับมนุษย์ที่ถูกต่อหรือแตนต่อยนั้นจะมีอาการรุนแรงต่างกันไป อาการแพ้พิษต่อแตนของแต่ละคน และจำนวนต่อแตนที่ต่อย โดยคนที่แพ้ไม่มากจะมีอาการเจ็บปวด บวมที่แผลเล็กน้อย ถ้าแพ้ปานกลางก็จะเจ็บปวดที่แผลมากขึ้น อาจมีอาการหน้ามืด เป็นลม ลมพิษขึ้นตามตัว หรือมีไข้ร่วมด้วย ส่วนผู้ที่แพ้มากจะเกิดอาการหายใจติดขัด ตัวเขียวคล้ำ ความดันโลหิตต่ำ ช็อคหมดสติ และอาจเสียชีวิตได้ ซึ่งอาการแพ้นี้จะทวีความรุนแรงขึ้นได้เมื่อถูกต่อและแตนต่อยในครั้งต่อๆไป

ต่อ แตน แมลงร้ายที่โลกต้องการบอลสเต็ป



นอกจากมีพิษสงร้ายกาจแล้ว แต่อีกด้านหนึ่งของต่อแตนก็มีประโยชน์ต่อธรรมชาติ


             "ตัวร้าย" คือภาพลักษณ์ของต่อแตนที่มีพฤติกรรมเป็นสัตว์ผู้ล่า และมีพิษสงร้ายกาจ แต่อีกด้านหนึ่งของต่อแตนก็สวมบทบาท "พระเอก" ของธรรมชาติ เนื่องจากอาหารอันโอชะของพวกมันคือตัวอ่อนของหนอนแมลงชนิดอื่น โดยการต่อยเหยื่อแล้วพากลับรังไปเลี้ยงตัวอ่อน จึงเป็นการควบคุมประชากรแมลงชนิดอื่นโดยธรรมชาติ รวมทั้งแมลงศัตรูพืชด้วย ทำให้เกิดสมดุลของสิ่งมีชีวิตในธรรมชาติ

             ส่วนต่อแตนที่โปรดปรานการกินน้ำหวานจากดอกไม้ ก็มีส่วนช่วยผสมเกสรให้พืชเกิดเป็นผล เป็นอาหารเลี้ยงสัตว์โลกนานาชนิด ไม่เว้นแม้แต่มนุษย์ และตัวอ่อนของต่อแตนที่อยู่ในรังนั้นก็ยังเป็นแหล่งโปรตีนของสัตว์ผู้ล่าที่ อยู่เหนือขึ้นไป เช่น นกบางชนิด และมนุษย์อีกด้วยเหมือนกัน ต่อแตนจึงมีบทบาทสำคัญต่อธรรมชาติและในด้านการเกษตรไปพร้อมกัน

คำเตือน! และคำแนะนำเมื่อต้องเผชิญหน้ากับต่อแตน
             ต่อแตนจะจู่โจมเมื่อออกล่าเหยื่อ หรือป้องกันรังและอาณาเขตของตัวเอง ฉะนั้นเราจึงไม่ควรไปรบกวนตัวต่อแตน หรือรังของพวกมันโดยเด็ดขาด แต่หากไม่ได้ตั้งใจหรือเกิดเหตุสุดวิสัยจนถูกต่อหรือแตนต่อยเข้า ควรออกจากบริเวณนั้นให้เร็วที่สุด เพราะต่อแตนจะปล่อยสารฟีโรโมนเรียกให้พวกพ้องเข้ามาช่วยจู่โจมศัตรู

             ควรหาที่หลบซ่อนที่ปลอดภัยที่สุด หาเสื้อหรือผ้าคลุมหัวให้มิดชิด เนื่องจากต่อแตนชอบจู่โจมที่ใบหน้าและลำคอ ซึ่งเป็นอันตรายมากกว่าส่วนอื่น และหากจำเป็นต้องเข้าไปในบริเวณที่มีต่อแตนอาศัยอยู่ ก็ไม่ควรประพรมน้ำหอม เพราะจะทำให้ต่อแตนตามกลิ่นได้เมื่อเราถูกจู่โจม และหากมีต่อแตนเข้ามาทำรังในบริเวณบ้านเรือนของเรา ควรติดต่อผู้เชี่ยวชาญให้ช่วยกำจัดให้จะดีที่สุด

             ส่วนผู้ที่ถูกต่อหรือแตนต่อย ควรรีบประคบเย็นที่บาดแผล รับประทานยาระงับปวด และทายาบรรเทาอาการปวดบวมที่แผล แต่หากไม่ดีขึ้นหรือมีอาการแพ้มากให้รีบไปพบแพทย์ทันทีบอลสเต็ป